حضور پویا در لحظه چیست؟ پاسخ پروفسور فاطمی + فیلم
احتملاً عبارت «حضور پویا در لحظه» را شنیده‌اید! به نظرتان منظور از حضور پویا در لحظه چیست؟ در علم روانشناسی چه اهمیتی دارد و در بردارنده چه نتایج و پیامدهای مثبت یا منفی می‌باشد؟ موضوع این مفهوم دقیقا چیست و چه شاخصه‌هایی دارد و تاثیرات آن در زندگی فردی و اجتماعی چه خواهد بود؟
امروز در مقاله «حضور پویا در لحظه چیست؟» بنا بر آن است تا پاسخ این سوالات فوق العاده محوری و تعیین کننده را دکتر سید محسن فاطمی فوق دکتری روانشناسی از دانشگاه هاروارد آمریکا به ما بدهند. محتوا این مقاله حاصل محاصبه ایشان در برنامه کتاب باز است لذا متن مقاله بر اساس دیالوگ و پرسش و پاسخ‌های طرفین است.
مقدمه
مجری: آقای دکتر سید محسن فاطمی، فوق دکتری روانشناسی از هاروارد و عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد به کتاب باز خیلی خوش آمدید.
پروفسور: سلام عرض می‌کنم خدمت شما و بینندگان عزیز، خوش حال هستم که شما رو می‌بینم، متشکرم.
مجری: ارادتمندم، آقای دکتر هاروارد خیلی از نظر رتبه علمی درجه بالایی داره؛ شما چی شد که تصمیم گرفتید در هاروارد تحصیل کنید؟ فوق دکتری روانشناسی چه می‌کنه؟ در چه رشته‌ای شما فوق دکتری دارید؟ یک ذره درباره تحصیلاتتون، درباره تحصیل در هاروارد برای ما توضیح بدید.
پروفسور: بله. بسم الله الرحمن الرحیم، من سال 2009 برای دوره فوق دکتری در هاروارد قبول شدم و تا 2017 در اونجا بودم که بعد از دوره فوق دکتری تدریس و تحقیق هم در اونجا مشغول شدم. حوزه کاری من روی حوزه روانشناسی اجتماعی و بالینی بود و روی پدیده‌ای کار کردم به نام «حضور پویا در لحظه». که اتفاقا کارهای جدید من که انتشارات «Springer Nature»، «Routledge» و سایر انتشارات چاپ کردند تو همین حوزه هست. و به این می‌پردازه که شما اگر در لحظه حال، حاضر باشید و از پویایی برخوردار باشید چه اثری بر روی سلامت شما خواهد گذاشت، چه اثری روی فضاهای ارتباطی شما خواهد داشت و چه آثاری را در حوزه درون فردی شما ایجاد خواهد کرد.
حضور پویا در لحظه چیست
مجری: یعنی چی در لحظه حال حاضر باشید و یعنی چی در لحظه حال پویا باشید؟
پروفسور: یعنی شما که الان ایجا هستید، ممکن هست که با همه وجود به عرایض کم توجه بکنید، یا اینکه ممکن هست بخش اعظم ذهن شما در جای دیگه‌ای فعال باشه. ما وقتی در یک جلسه هستیم در یک محیط هستیم ممکن هست با همه وجود؛ حتما شما دید وقتی که آدم‌ها در استادیوم مشغول تماشای بازی فوتبال هستند، سراپا توجه و سراپا توجه هستند. او یکی از مصداق‌های بسیار مهمی هست گه ما می‌تونیم برای حضور پویا در لحظه داشته باشیم. خیلی وقت‌ها ممکن هست که ما یک چای را بخوریم اما بجای آنکه در اون لحظه تذوق لازم را داشته باشیم و اون ذوق لازم را پیدا بکنیم به این فکر بکنیم که چرا استکان قبلی ما را کسی برد و چای ما چای کلکته بود یا چای سیلان بود. وقتی سیب رو می‌خوریم ممکن هست به این فکر بکنیم که چرا خانه کوچک ما سیب نداشت به جای آنکه در اون لحظه به اون سیب توجه بکنیم. متشتت بودن و پراکنده بودن نگاه‌های مستقرر در گذشته یا آینده اجازه نمی‌ده که ما در لحظه حال، حال را با حضور لازم و پویا تجربه کنیم.
مجری: یا یک بیت شعر افتادم که فکر می‌کنم خیلی مرتبط هست با رشته شما. میگه: “هرگز وجود حاضر غایب شنیده‌ای؟ من در میان جمع و دلم جای دیگر است. سعدی” شما در واقع دارید کار می‌کنید روی اینکه کسی که جایی هست، همون جا حضور قلبی و دلی و ذهنی، این چه حُسنیه؟
پروفسور: با صدهزار جلوه برون آمدی تا من با صدهزار جلوه تماشا کنم تورا. مولانا قبل از اینکه این پدیده توی هاروارد روش کار بشه سالها پیش یعنی هفتصد و خرده‌ای سال پیش راجع به این صحبت می‌کنه که “هر نظرم که بگذرد، جلوه رویش از نظر بار دگر نکوتر از بینم از آنکه دیده‌ام” یعنی هر لحظه شما – چون اگر شما در لحظه حاضر باشید و در آن لحظه آنگونه که باید و شاید با پویایی برخورد کنید می‌تونید به تازه‌ها توجه کنید. وقتی ما گرفتار عادتها، گرفتار روزمرگی‌ها و گرفتار تکرارها باشیم نمی‌تونیم در لحظه حال حاضر بودن را تجربه بکنیم. بنابراین تازگی نخواهد داشت.
مجری: می‌دونم این سوال زمان زیادی می‌خواد پاسخ دادن بهش ولی، به صورت خلاصه در حد این برنامه چطور آدم می‌تونه سعی کنه که بیشتر در زمان حال باشه، بدون جدا شدن و بدون انفصال از تجربیات گذشته و امید و برنامه‌ریزی برای آینده حال را بیشتر در واقع حس کنه؟
پروفسور: بله سوال بسیار پر مغز و خوبی فرموردید. چند تا عنصر را این پرسش می‌طلبه. یکی اینکه نیت‌مندی باید وجود داشته باشه. شما باید بخواهید که در لحظه حال، استوار و پویا قرار بگیرید. خود این نیت منجر می‌شه که دوربین توجه شما روی لحظه حال مرتبط باشه. دومین نکته اینکه انعطاف باید وجود داشته باشه. به هر میزان با لجاجت‌های مرتبط با گذشته یا آینده را داشته باشیم نمی‌تونیم با باز بودن و انعطاف به لحظه حال توجه بکنیم. انعطاف نسبت به آن چیزی که در حال در حال اتفاق افتادن است نکته دوم است. پذیرا بودن و اینکه ما بتونیم با این پذیرایی به آن چیزی که در حال رخ دادن است توجه بکنیم و مهم‌تر از همه اینکه بتوانیم در لحظه حال، جستجوگر رخسارها و جنبه‌های نو و بدیع و جدید در همون لحظه حال باشیم. یعنی وقتی که به این میز نگاه می‌کنیم ضمن اینکه این میز را می‌بینیم اما بتونیم چیزهای دیگه‌ای هم که می‌تونه در ارتباط با این میز معنا داشته باشه مورد توجه قرار بدیم. وقتی ما در لحظه حال به همه ابعاد جدید یا به جنبه‌های مختلف ابعاد جدید توجه بکنیم می‌تونیم خلاقیت، ابتکار و نوآوری را بیشتر تجربه کنیم.
مجری: انقدر برای من مفید بود و مثبت بود که میخوام اگه اجازه بدید یک بار تکرار بکنم.
پروفسور: خواهش می‌کنم.
مجری: گفتید آدم باید اراده و میل به این رو داشته باشه که در زمان حال زندگی بکنه. یکی اینکه باید پذیرای این باشه باید شرایط زمان حال رو بپذیره، گریزان نباشه. یکی دیگه باید انعطاف داشته باشه، حواس باشه که حال ممکنه مشکلاتی داشته باشه ممکنه ضعف‌هایی داشته باشه ممکنه کاستی‌هایی داشته باشه، ولی ما تو زمان حالیم و باید این رو بپذیریمش باهاش انعطاف داشته باشیم و حالا نگاه‌مون یه نگاهی باشه که از گذشته پند بگیریم و برنامه ریزی کنیم برای آینده. درسته جمع بندی کردم؟
پروفسور: کاملا درسته، یک شعری منصوب هست به حضرت امیر (ع) که “ما فاتَ مَضی وَ ما سیأتیكَ فَاَیْنَ” ترجمه: آنچکه گذشته است و رفته است و آنچه در آینده می‌آید کجاست؟ من و شما حتی نمی‌تونیم لحظه بعد خودمون را تضمین بکنیم آینده نزدیک چه برسه به آینده دور. “قُمْ فَاغْتَنِم الفُرصَةَ بَینَ العَدَمَین” ترجمه: برخیز و فرصت بین دو عدم را یکی عدم گذشته و یکی عدم آینده را غنیمت بشمار. بنابراین آدم‌هایی که در لحظه حال زندگی می‌کنند «فرصت‌ساز» هستند و آدم‌هایی که در لحظه حال زندگی نمی‌کنند «فرصت‌سوز» خواهند بود. ما در مفاهیم دینی خودمون هم داریم که “أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ – سوره یونس آیه 62” ترجمه: آگاه باشید اولیای خدا، نه ترسی دارند و نه غمگین می‌شوند. انسانها میتونن به مرتبه‌ای برسند از لحاظ معرفت و از جنبه‌های درونی که نه از گذشته و نه از آینده خوف و هراسی نداشته باشند.
مجری: توی اشعار خیام هم خیلی به این نکته اشاره شده که درست که گذشته و آینده هست ولی همون چیزی که شما فرمودید دو تا عدمه، اونی که وجود داره هیچ کدوم از این دو تا عدم نیست.لحظه حالی که باید خیلی قدرشو بدونیم.
پروفسور: بله مولانا هم اشارهای می‌کنه در کناره خیام که میگه: “صوفی ابن‌الوقت باشد ای رفیق، نیست فردا گفتن از شرط طریق” – “قال أطعمنی فإنی جائع، و اعتجل فالوقت سیف قاطع”.
مجری: آقای دکتر به ادبیات علاقه دارین؟ چون دارین اشعاری رو می‌خونین از مولوی از سعدی اشعاری به زبان عربی، میخوام ببینم این علاقه به ادبیات از کی بوده؟ چقدر جدی بوده؟ چقدر در کنار کار علمی‌تون که خیلی هم سنگین و پربار بوده در بالاترین مدارج و ادبیات یا رشته‌های دیگه هم در کنار رشته اصلی خودتون توجه داشتید؟
پروفسور: بله من از دوران دستان خیلی علاقه به نوشتن و خواندن و اینها را به طور جدی در خودم تجربه کردم و در دوره‌های اول یا دوم راهنمایی بود که مطلب می‌نوشتم و اینوَ رو اون وَر چاپ می‌کردم، و اولین کتابم رو در سال اول دبیرستان به چاپ رسوندم و در همون دوران بود که با مرجوم علاقه جعفری آشنا شدم و یک شش هفت سالی خدمت ایشون رسیدم و خودِ حضور پرحضور ایشون باعث شد که هم ادبیات، هم فلسفه و علم النفس و حوزه‌های مرتبط با اینها بتونه افق‌های بسیار مهمی را نشان بده. جناب آقای صحت در دنیای امروز یک نکته بسیار مهمی مطرح هستش و اون اینکه مثلا در حوزه روانشناسی بطور خاص، بین رشته‌ای یا چند رشته‌ای نتونید کار بکنید از فهم بسیاری از مطالب محروم و عاجز خواهید بود.
مجری: من فکر می‌کردم اتفاقا جهان داره به سمت تک رشته‌ای شدن، به شدت تخصصی شدن پیش می‌ره.
پروفسور: از یه لحاظ اون درسته، اما از یه لحاظ دیگه مطالعات مختلفی که در حوزه‌های گوناگون انجام شده نشون می‌ده که کسانی که بین رشته‌ای و چند رشته‌ای هستند و میتونن انتزاج بین اینها رو اصطلاحا به همراه داشته باشند میتونن کارهای بزرگ انجام بدن. این چند رشته‌ای بودن و چند رشته‌ای بودن یکی از لوازم بسیار ضروری هست برای تنفس در فضای کاوش‌های عقلانی. و بدون این ارتباط و اتصال انسانها از فهم بسیاری از مفاهیم عاجز خواهند بود.
نتیجه‌گیری کلی
خوشحالیم که در مقاله «حضور پویا در لحظه چیست» مطالب بسیار مفید، ارزنده و تاثیرگذار پروفسور دکتر محسن فاطمی را با یکدیگر مطالعه نمودیم. بی‌تردید فهم و هضم دقیق و جامع داده‌های مذکور و استفاده عملی آنها در دنیای واقعی نتایج و فواید بسیار هیجان انگیز و جذابی را به همراه خواهد داشت. پس همین حالا با مقاله «حضور پویا در لحظه چیست؟»، حضور پویا در لحظه را تجربه کنید.